Selçuklular, savaş meydanlarında kazandıkları zaferleri, ilim sahasında kurdukları kütüphanelerle taçlandırmış; bilgiyle inşa edilen bir medeniyetin öncüsü olmuşlardır. Medreselerle iç içe inşa edilen kütüphaneler, âlimlerin yetiştiği, kitapların yazıldığı ve halkın da istifade edebildiği birer kültür ocağına dönüşmüştür. Selçuklu sultanları ve devlet adamları, kitaplara duydukları hürmeti, ülkenin dört bir yanında inşa ettikleri kütüphanelerle ortaya koymuşlardır…
Bir medeniyetin ilim ve kültür hayatına ışık tutan en önemli kurumların başında, kütüphaneler gelir. Zira kütüphaneler, fikirlerin filizlendiği, âlimlerin yetiştiği ve ilmî mirasın nesilden nesile aktarıldığı hafıza merkezleridir. Bu açıdan bakıldığında, Büyük Selçuklu Devleti, ilme, kitaba ve eğitime verdiği önemle de İslâm tarihinin parlak sahifelerinde müstesna bir yer edinmiştir.
Selçuklu döneminde kütüphaneler genellikle cami, medrese, hankâh ve saray gibi yapılarla entegre şekilde inşa edilmiştir. Bu dönem kütüphanelerinin en dikkat çekici özelliği, medreselere bağlı olarak planlanmış olmalarıdır. Hemen her medrese, kendi bünyesinde bir kütüphane ile desteklenmiş; bu uygulama zamanla köklü bir geleneğe dönüşmüştür. Özellikle Nizâmülmülk’ün öncülüğünde kurulan Nizâmiye Medreseleri, bu modelin yaygınlaşmasında önemli rol oynamıştır.
Selçuklu şehirlerinde yükselen medrese-kütüphane kompleksleri, vakıf sistemi ile güçlendirilerek hem maddî hem de idarî açıdan sürdürülebilir yapılar hâline getirilmiştir. Sultanlar ve üst düzey devlet ricâli eliyle kurulan kütüphaneler, eğitimöğretim hayatının ayrılmaz bir parçası olmuş; ders halkalarının, ilmî müzakerelerin ve fikrî münazaraların merkezinde yer almıştır.
Medreselerin bitişiğinde yer alan “dârü’l-kütüb” adı verilen bu kütüphaneler, sadece kitapların muhafaza edildiği yerler olmanın ötesinde, aynı zamanda birer ilim ve kültür merkezleri idiler. Müderrisler ve talebeler, burada nadide eserlere ulaşma imkânı bulmuş, yazma eserler titizlikle istinsah edilmiş, ilmî müzakereler yapılmıştır. Dönemin ilim hayatına büyük katkılar sunan bu yapılar, aynı zamanda halkın ve seyyahların da istifade edebildiği mekânlar olarak hizmet etmiştir.
Yazının tamamını Yedikıta Dergisi 207. sayısından (Kasım 2025) okuyabilirsiniz.
